سنگ قبر کریم خان زند و اقدامات او

مقدمه

«کریم خان زند» آغازگر سلسله زندیه است. لقب این پادشاه دادگر «وکیل الرّعایا» بود. بخاطر حمایت و پشتیبانی از همه اقشار جامعه خصوصاً اقشار ضعیف تر، این لقب را برای خود انتخاب کرد.
مقبره کریم‌خان در شمال غربی محوطه کاخ گلستان قرار دارد و دیوار به دیوار تالار سلام است. خلوت کریمخانی بنایی سرپوشیده و ستون دار به‌صورت ایوان سه دهنه است. در مرکز ساختمان آن حوضی ساخته شده است و پیش‌تر از این آب قنات شاه از میانه حوض می‌جوشیده‌ است. در خلوت کریمخانی دو اثر هنری که اولی سنگ قبر ناصرالدین شاه و دیگری تخت فتحعلی شاه است، وجود دارد.
این محل راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بود؛ اما در زمان ناصرالدّین شاه به سبب تغییر وضع ساختمانها آن معبر مسدود شد.

ارگ کریم‌خان

ارگ کریم خان، یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی شیراز است. این بنای با عظمت به دستور «کریم خان زند» در سال 1180 ه.ق ساخته شده است. ایشان بعد از رسیدن به قدرت، شیراز را برای مقرّ فرمانروایی خود انتخاب کرد و آنجا را به شیوه معماری اصفهان، پایتخت صفویه، ساخت. او میدان بزرگی در قسمت شمالی شیراز ساخت تا یادآور میدان نقش جهان اصفهان باشد. او قصد داشت از این طریق، شکوه و عظمت حکومت زندیه را نشان دهد. در شمال این میدان، دیوان‌خانه کریم خان زند قرار گرفته بود. بازار وکیل و دیگر کاروانسراها نیز در سمت شرق بودند. در جنوب این میدان، مسجد و حمام وکیل قرار داشتند. در جنوب و غرب میدان، ارگ و اندرونی کریم خان واقع بودند.

کاربرد و مساحت آن

ارگ کریم‌خان زند کاربردهای زیادی در دوره‌های مختلف داشت. در گذشته این ارگ در مرکز سلطنت کریم خان زند واقع بود. ولی در عصر قاجار، آقا محمدخان در حمله به شیراز، این شهر را تخریب کرد. پس از آن، بسیاری از بناها را که کریم خان زند ساخت را ویران کرد. حصار شهر شیراز هم از خرابی دور نماند ولی بنای ارگ کریم خان حفظ شد.

مساحت ارگ 13 هزار متر مربع بود. هنرمندان زیادی در ساخت بنای ارگ، حضور داشتند و بنا را با مصالح و مواد بسیار به پایان رساندند. معماری که در دوره کریم خان زند رواج داشت، از نوع درون‌گرا بود. بیرون بنا، ظاهری بسیار ساده داشت و درون آن، تزئینات خاصی به کار رفته بود. قسمت سردر بنای ارگ از کاشی‌کاری جذاب و زیبایی برخوردار است. کاشی‌کاری‌ها بسیار ظریف اند و هفت رنگ در ساخت آن‌ها به کار ‌رفته است. در کاشی‌کاری بنا تصاویری از هفت خوان رستم در شاهنامه به چشم می‌خورد که در دوره قاجاریه به بنا اضافه شد.

بخش های مختلف ارگ

بخش‌هایی از ارگ که مسکونی بودند، در قسمت شمال، جنوب و غرب بنا قرار داشتند. هر ضلع این سازه، یک ایوان ستون‌دار با ستون‌های سنگی داشت که در عصر قاجار، ستون‌های ایوان‌ها در غرب و جنوب را برداشتند. جایگزین آنها ستون‌هایی که از چوب بودند و تزیین آن‌ها به‌صورت مارپیچ بود قرار دادند.
در دو طرف ایوان و میان تالارها، دو راهرو و 6 اتاق را می‌توان دید. در تالار ارگ کریم خان، ارسی‌هایی با شیشه‌های رنگی مشاهده می‌شوند. درب ارسی‌ها به‌صورت عمودی باز و بسته می‌شوند و سقف تالار بنای ارگ، به‌صورت دوپوش است. یک سقف کاذب نیز با فاصله از سقف اصلی در بنا وجود دارد و سقف داخلی آن، با مقرنس‌های گچی ساخته و با نقاشی و تذهیب‌هایی زیبا تزیین شده است. این نقاشی‌ها از دوره صفویه الگو گرفته‌اند و برای رسم آن‌ها از کاربرد مواد معدنی مثل طلا و جیوه بهره برده‌اند.

آرامگاه کریم‌خان زند

سنگ قبر کریم خان زند رو‌ به روی ارگ کریمخان، در یک عمارت قرار دارد. کریم خان زند در سال 1193 هجری قمری در شیراز به خاک سپرده شد و طبق وصیت خود، پیکر او را در شاه‌نشین عمارت به خاک سپردند. جسد کریم خان زند چندین بار جابه‌جا شد. آقامحمد خان قاجار استخوان‌های کریم خان زند را از خاک درآورد و به تهران برد و زیر پله‌های کاخ گلستان دفن کرد. او این کار را کرد تا هر روز از روی جنازه کریم خان رد شود و به او بی‌ احترامی کند. با روی کار آمدن رضاشاه، او دستور داد تا نبش قبر کنند و دوباره جسد کریم خان زند را به شیراز بازگردانند؛ اما این کار را به‌دلیل بیماری فرزندش انجام نداد و بعدها آن را فراموش کرد.

کریم خان زند یکی از بهترین و با اخلاق‌ترین شاهان ایران بود. او در زمان حکمرانی خود، تلاش‌های خیلی زیادی برای پیشرفت و آبادانی ایران انجام داد. کریم خان زند با دولت‌های خارجی روابط بازرگانی برقرار کرد تا تجارت ایران را توسعه دهد.

کریم‌خان زند که بود؟

کریم خان زند مؤسس سلسله زندیه بود. او شیراز را پایتخت خود قرار داد و در حدود 46 سال در ایران حکومت کرد.
کریم خان زند بعد از فروپاشی افشاریه در سال 1162 هجری قمری روی کار آمد. او خان بزرگ طایفه زند بود که بعد از رسیدن به پادشاهی، خود را وکیل الرعایا نامید و ملایر را به‌عنوان پایتخت موقت خود انتخاب کرد. کریم خان زند بعد از مدتی موفق شد بر ایران مسلط شود و شهر شیراز را پایتخت خود کند.

خلاصه فعالیت و دستاورد های کریمخان

کریم‌خان زند سلسله زندیه را تاسیس کرد. در عصر حاکمیت او آرامش بر ایران حکم فرما شد. او به مذهب شیعه گرایش داشت. اما در طول دوره حکومت خود، برای ترویج دستگاه مذهبی عصر صفویه، تلاشی نکرد. او تسامح مذهبی را در کشور برقرار کرد و شیوه مدارا را با پیروان ادیان دیگر در پیش گرفت.
کریم‌خان زند به نسبت دیگر پادشاهان ایران، دربار خود را بسیار ساده انتخاب کرد. او نام وکیل الرعایا را برگزید تا دستگاه اداری مانند دستگاه‌های پرطمطراق پادشاهان تشکیل ندهد. کریم خان به فرهنگ و ادبیات علاقه وافر داشت و تلاش بسیاری برای رشد فرهنگ و ادب در ایران انجام داد. در عصر حکومت او شعرا و نویسندگان از انزوا بیرون آمدند و مجالس ادبی جدیدی را تشکیل دادند.

وقتی کریم خان زند روی کار آمد، کشور پر از هرج و مرج بود. عدم وجود امنیت در کشور، تجارت را با مشکل مواجه کرده بود. کریم خان زند تلاش بسیاری کرد تا امنیت را در کشور رواج دهد. با ایجاد امنیت، تجارت و بازرگانی ایران با خارج توسعه پیدا کرد. کریم خان زند برای توسعه تجارت، گا‌م‌های بزرگی برداشت. او امنیت را در خلیج فارس ایجاد کرد و با عقد قراردادهای بازرگانی با دولت انگلستان، روابط بازرگانی را از سر گرفت. او در عصر حکومت خود تلاش می‌کرد تا طلای کمتری از طریق روابط بازرگانی از کشور خارج شود تا بر امر تجارت، تسلط بیشتری داشته باشد.

زندگینامه وکیل الرعایا

محمد کریم بهادر خان زند، رئیس طایفه لک زاگرس نشین در ایران بود که از سال 1128 تا 1157 شمسی بنیان‌گذاری سلسله زندیه را عهده‌دار شد. او بعداز نادرشاه به قدرت رسید و مجبور شد خانات محلی را که در این دوره، شورش و نافرمانی کرده بودند، سر جای خود بنشاند. در این دوره، احمدشاه درانی در شرق، محمدحسن خان قاجار در استرآباد و آزادخان افغان در شمال ایران، قدرت را به دست گرفتند. کریم خان زند نیز به رقابت با آن‌ها پرداخت و توانست یک به یک این رقیبان را شکست بدهد.

کریم خان با این پیروزی، شهرت قابل‌توجهی پیدا کرد. بعد از آن، با علیمردان خان بختیاری وارد اتّحاد شد و به ابوالفتح خان بختیاری که حاکم اصفهان و عراق بود، حمله کرد و او را شکست داد. ابوالفتح خان که شکست خورده بود تقاضای اتحاد با کریم خان زند را داد. آن‌ها نوه شاه سلطان حسین صفوی را که شاه اسماعیل سوم نام داشت به تخت سلطنت نشاندند و مناصب دیگر را بین خود تقسیم کردند.
علیمردان خان بختیاری به دلیل کم بودن شاه، نیابت سلطنت او را عهده‌دار شد و کریم خان زند نیز  سرداری کل سپاه ایران را به عهده گرفت. ابوالفتح خان حاکم شهر اصفهان شد. پس از این پیمان، کریم خان زند، غرب ایران را فتح کرد. هنگامی که او مشغول به فتوحات بود، علیمردان خان که خود را شاه ایران می‌دانست؛ به دست ابوالفتح خان کشته شد.

نحوۀ حکومت

کریم خان زند بعد از رسیدن به حکومت، تاج‌گذاری نکرد. او در دیوان‌خانه تهران بارعام داد و خود را با نام وکیل الرّعایا معرفی کرد. ایل‌های بیرانوند و باجولوند در ایجاد حکومت کریم خان زند تاثیر داشتند. متحدان زند بعد از انقراض این سلسله به لرستان برگشتند. حکومت زندیه در ایران، دوره‌ای آرام را سپری کرد. کریم خان زند اجازه داد اقوامی که در شمال ایران ساکن بوند، استقلال خود را حفظ کنند. این سیاست سبب شد که طایفه قاجاریه در شمال ایران قدرتمند شوند و با شکست لطفعلی خان زند، این سلسله را از بین ببرند.

اقدامات کریم‌خان زند

1. جنگ با محمدحسن خان قاجار
2. پیروزی علیه علیمردان خان در جنگ چهارمحال
3. شورش میرمهنا
4. فتح بصره

لقب کریم‌خان زند

کریم خان زند در سال 1165 هجری قمری سلسله خود را تاسیس کرد و شهر شیراز را به پایتختی خود برگزید. او لقب پادشاه را برای خود انتخاب نکرد و از عنوان وکیل الرعایا استفاده کرد. به این شکل، لقب کریم خان زند وکیل الرعایا شد و او با حکومت‌داری عادلانه و برخورد سرشار از ملاطفتی که با مردم داشت، نامی نیک از خود به‌جای گذارد.

مرگ کریم خان زند

کریم‌خان در اواخر عمر به مرض سل مبتلا گردید و چون سن او در این تاریخ قریب به هشتاد بود روز به روز ضعف و انکسار بر مزاج او یافت. واقعهٔ قتل علی محمدخان و شورش اعراب و بعضی انقلابات دیگر که در پاره‌ای از ولایات بر اثر انتشار خبر دروغی مرگ او بروز کرده بود، کریم‌خان را روز ب روز نحیف تر و افسرده تر می‌کرد تا آن روز که در سیزده صفر قولنجی سخت بر او دست داد و خان زند از همین مرض در تاریخ مذکور در شیراز فوت نمود. مدت حکومت کریم‌خان مجموعاً بالغ بر 30 سال و 8 ماه بود.

نبش قبر کریم‌خان زند

پس از چیرگی آقامحمدخان بر دودمان زند، به دلیل کینه‌اش دستور به نبش قبر کریم‌خان داد و توسط رحمان خان یوزباشی در سال ۱۲۰۶ قمری استخوان‌های وی را از شیراز به تهران منتقل کرد؛ و در این قسمت از کاخ زیر پله‌های جنب عمارت نگارخانه دفن گردید تا هر روز از آنجا می‌گذرد با نوک شمشیرش به آنجا بکوبد تا به اصطلاح خان زند در گور بلرزد.
پس از به قدرت رسیدن رضاشاه، وی که قصد اعادهٔ حیثیت از خاندان زند را داشت، دستور داد تا این استخوان‌ها از زیر پله ایوان خارج و به شیراز برده و دفن شود.
این مراسم با حضور خود شاه و وزیر دربار تیمورتاش و مهندس شریف‌زاده در حضور تعدادی عکاس شروع شد و کارگران کندند و آخر به تعدادی استخوان رسیدند که آن‌ها را در سینی نقره قرار داده به حضور رضاشاه تقدیم کردند.