سنگ از مصالح پرمصرفی است که در معماری اسلامی، از آن برای بخش های متفاوتی مثل بدنه، کف، ستون، ازاره، وضوخانه، کتیبه ها و… استفاده می‌گردد. این سبک معماری که قدمتی از زمان صدر اسلام تا به امروزه دارد، شامل همه‌ی سبک های مذهبی و غیرمذهبی می‌گردد. مسلمانان به هر سرزمینی که دست می‌یافتند، با الهام گرفتن از سبک بناها و معماریشان، هنر خود را به شکلی زیباتر ارائه می‌دادند. آجر، گچ، کاشی، خشت، چوب و شیشه از دیگر مصالحی هستند که در این سبک، به طور فراوانی به چشم می خورند.
بخشی از سبک معماری را بناهای مذهبی تشکیل می دهند که مسلمانان برای ادای فرایض دینی خود در آن، جمع میشوند. چنین اماکنی، پیش زمینه بهتری برای ارتباط خالق و مخلوق است که می‌تواند باعث آرامش درونی انسان گردد.
هرچه ساخت و ساز اماکن مذهبی مانند حرم معصومین، مساجد و امامزاده ها از وضعیت بهتر و مناسب تری برخوردار باشد، آرامش و معنویت عمیق تری احساس می‌شود. همین حس آرامش روح مسئله ای مهم، در رغبت هرچه بیشتر افراد به سوی چنین اماکن مقدسی می‌گردد.
برای آشنایی بیشتر با سنگ های مصرفی در زیارتگاه ها و اماکن مذهبی، با ما در این مقاله همراه باشید.
رابطه معماری و آرامش ذهنی
درانسیتو علوم اعصاب و رفتار دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله(ع)، ۲۰ شاخص تاثیرگذار برعملکرد مغزو آرامش معنوی عنوان شده است که درادامه، به چند مورد ازمهم ترین آن ها که مرتبط با طراحی بناست، اشاره شده است:
- رعایت تناسب طلایی به منظور تحریک بینایی متناسب با عملکرد مغز
- عدم استفاده از خطوط شکسته و به کارگیری خطوط منحنی در کنار خط های زاویه دار به منظور تعدیل ورودی های بینایی
- عدم به کارگیری نماهای فلزی
- عدم استفاده از رنگ های قرمز و خاکستری برای پیش گیری از تحریک بیش از حد بینایی
- رعایت تقارن اجزا و نقش ها به منظور توجه طولانی و پیش گیری از تشویش
- استفاده از رنگ های گرم و سرد درکنارهم، به منظور تعدیل ورودی های بینایی
- به کارگیری نورهای رنگی، صدا و وعطر خوب برای القای حس خوب
- سیستم تهویه مناسب و دمای متعادل
- نور کافی و سقف بلند
- تمیزی قسمت های مختلف و آسان بودن دسترسی به امکانات جهت حس رفاه و آرامش افراد و زائران
با کمی تامل در موارد بالا، درک بهتری از کاربرد بعضی از طرح و نقش ها، مصالح، نورپردازی ها،اشکال هندسی و… خواهیم داشت.
سنگ های رایج در اماکن مذهبی
کاربرد سنگ ها نیز مثل انواعشان، طیف وسیعی را دربرمی گیرد. از سنگفرش محوطه و حیاط ها گرفته تا حوضچه ها و کتیبه های تزیینی. برای هر کدام از آن ها، متناسب با نوع کاربری باید سنگ متناسبی انتخاب کرد. به عنوان مثال، سنگفرش بیرون باید علاوه بر دوام کافی، سطح زبری داشته باشد که موجب سرخوردن نشود. ولی سنگ کف داخل باید لطیف و نرم باشد تا پای شما را نوازش کند. یا مثلا سنگ ازاره ای که در پای بنا در بیرون ساختمان استفاده می‌شود، با آنچه در قسمت های داخلی به کار میرود متفاوت است. بنابراین، بسته به شرایط می توان از انواع سنگ گرانیت، کریستال چینی، مرمر و… استفاده کرد.
مرمر، یکی از سنگ های رایج در اماکن مذهبی
مرمر در رده سنگ های لوکس و گران قیمت قرار دارد که بسته به طرح و رنگش، قیمت متفاوتی دارد. همچنین به گستردگی دیگر سنگ ها همچون مرمریت یافت نمی شود و می توان آن را جزء سنگ های کمیاب دانست.حال به برخی از ویژگی های این سنگ بپردازیم:
- مرمر از ساب پذیری بسیار بالایی برخوردار است. ظاهر آینه ای شکل سنگ، در نتیجه همین ساب پذیری بالاست که در میان افراد نیز ازمحبوبیت ویژه ای برخوردار است. البته این ساب پذیری علاوه بر جذابیت ظاهری، باعث ترمیم پذیر بودن سنگ بعد از مات شدن می‌شود. چرا که اماکن مذهبی جزء مکان های پرترددی هستند که پس از گذشت زمان، باعث ساییدگی و کدر شدن سنگ میشوند. خوشبختانه سنگ مرمر پس از هربار ساب مانند روز اول می درخشد و از این بابت هیچ نگرانی وجود نخواهد داشت.
- زیبایی، درخشش، خنکی و مطبوع نمودن فضا، از ویرگی‌های دیگر انواع سنگ مرمر است که حضور در محل را همراه با حال و هوای بهتری مینماید.
- این سنگ مقاومت فرسایشی بسیار خوبی دارد و علاوه بر دیوار، برای پله و کف نیز قابل استفاده است. اما از آنجایی که مرمر نسبت به خش مقاومت چندانی ندارد، لازم است برای حفظ هرچه بیشتر سنگ، باید آن را از تماس با اشیا نوک تیز و… حفظ کرد.
مورد دیگر این است که میزان دوام این سنگ دربرابر شرایط محیطی( سرما، بارندگی…) بسیار بالاست که آن را ایده آل برای مصارف داخلی مینماید. البته منعی برای استفاده از آن در فضای بیرون وجود ندارد اما نمی‌توان انتظار دوام زیاد از آن داشت. این مسائل همگی علتی برای استفاده از سنگ مرمر، در قسمت های داخلی حرم و نزدیک به ضریح مطهر هستند. بخش هایی که تردد با کفش ممنوع است. همچنین از ویژگی های دیگر سنگ مرمر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمک به تهویه و خنکی هوا
- قابلیت شستشوی راحت
- مرمر تحت تاثیر رطوبت و مواد شوینده آسیبی نخواهد دید و این مسئله، امکان شستشوی آسان آن را فراهم مینماید.
روانشناسی رنگ مرمر سبز
رنگ روشن نباتی، مظهر پاکی است و رنگ سبز، نشان دهنده ی تجدید حیات و تولدی دوباره است. این رنگ آرامبخش، جزء دومین رنگ های پرطرفدار جهان است که باعث ایجاد حس امنیت در افراد می‌شود.
رنگ سبز، با افزایش هیستامین خون، علائم آلرژی را کاهش میدهد. همچنین عضلات بدن را آرام مینماید و استرس، اضطراب و افسردگی را بهبود می‌بخشد. شگفت انگیز است که یک سنگ، علاوه بر خواص ذاتی، به لحاظ ظاهری نیز چقدر می تواند در روحیات افراد تاثیرگذار باشد.
دلیل استفاده از سنگ بازالت در اماکن مذهبی
سنگ بازالت به وفور در کشور ما یافت می شود و نسبت به بعضی سنگ های دیگر، از قیمت مناسبی برخوردار است. سنگ بازالت به علت دارا بودن دوام و استحکام زیاد، برای اماکن عمومی بسیار پر استفاده است.
اماکن مذهبی در کشور ما، یکی از مکانهای پررفت و آمد محسوب میشوند که باید از سنگی بادوام برای ساخت آنها استفاده شود. اگر نگاهی به مساجد معروف و بقاع متبرکه بیاندارید، متوجه می شوید که همگی از سنگ هایی محکم و بادوام نظیر گرانیت ، مرمر ، بازالت و … ساخته شده اند.
به عنوان مثال، برای کف و دیوارهای داخلی مرقد مطهر امامان و امامزادگان، معمولا از مرمر سبز رنگ کاملا صیقلی استفاده می شود؛ که این رنگ سبز حالتی روحانی و معنوی به فضا می بخشد.
در حیاط یا پارکینگ های مشرف به حرم به طور معمول، از بازالت استفاده می‌کنند که سنگفرشی بسیار مقاوم برای رفت و آمد مداوم زائرین است. از گرانیت با رنگهای تیره تر، برای وضوخانه ها، سرویس های بهداشتی و … استفاده می‌شود. می‌بینید که هر یک از سنگ ها، کاربردی خاص در اماکن مذهبی و متبرکه دارند.
اماکن مذهبی در کشور ما، محدود به مساجد و بقاع متبرکه نمی‌شود و اقلیت های مذهبی دیگری نیز در کشور ما ساکن هستند که اماکن مذهبی مخصوص به خودشان را دارند. مثلا کلیساها ، کنیسه ها ، معابد زرتشتی و … نیز در شهرهای مختلف کشور وجود دارند که از سنگ های مختلفی در ساخت آنها استفاده می شود .
همچنین کاربرد سنگ بازالت در اماکن مذهبی (غیر از اسلام) شامل ساخت مجسمه ها می شود . البته از سنگ بازالت در ساخت مجسمه های میادین و پارکها و بوستان ها هم استفاده می شود.
سنگفرش محوطه اماکن مذهبی
همانطور که می دانید، اینگونه مکان ها، در اکثر اوقات، جمعیت زیادی را پذیرا هستند. بنابراین سنگ محوطه باید علاوه بر مقاومت فشاری بالا، دربرابر عوامل محیطی مانند اختلاف دما، برف و یخبندان، بارندگی ها، تابش نور خورشید، آسیب های احتمالی براثر تردد افراد، ویلچر و… مقاومت خوبی داشته باشد. به همین دلیل، برای این قسمت‌ها بهتر است از گرانیت و کریستال چینی استفاده کرد. البته از آنجایی که این دو سنگ مستحکم و متراکم با حداقل ساب، سطح لغزنده ای به خود می گیرند، باید پردازش سطح سنگ را به صورت بوش همر یا تیشه ای درآورد. بدین صورت، می‌توان از سرخوردن و آسیب، پیشگیری کرد. البته علاوه بر دوسنگ نامبرده، سنگ لاشتر نیز جزء سنگ های کاربردی در این موارد می‌باشد.
سنگ ازاره
برای پیشگیری از نفوذ نم به دیوارها، پایین ترین قسمت دیوارهای بیرون بنا را از سنگ های مقاومی می‌سازند که به آن، ازاره می‌گویند. اکثر سنگ های ازاره، طوسی رنگ با سطح نسبتا زبر هستند. اینگونه از سنگ ها، همان سنگ های تیشه خورده اما با ضخامت و ابعاد بزرگتر هستند. سنگ هایی مانند سنگ تیشه ای لایبید یا لاشتر. هر چند الزامی به تیشه ای بودن یا انتخاب سنگ به رنگ طوسی نیست؛ امابه دلیل اینکه این دو سنگ، مقاومت بسیار بالایی دارند و به وفور فراوری می شوند، بیش از هر سنگ دیگری، مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین قیمت نسبتاً مناسبی در مقایسه با سنگ های هم ردیف خود دارند. بنابراین، برای چنین اماکن عمومی با متراژ بالا، انتخاب مقرون بصرفه ای هستند.
کاربرد سنگ نما در اماکن مذهبی
شاید در سبک های دیگر معماری، کاربرد سنگ را، فقط به عنوان یک آیتم در نظر بگیرند، اما سنگ و استفاده از سنگ نما در اماکن مذهبی، یک عنصر جدایی ناپذیر از معماری اسلامی می‌باشد.
این سبک معماری، بدون کاربرد سنگ، جلوه منحصر به فرد خود را از دست خواهد داد و نمی تواند جو لازم برای معنویت این اماکن را به بازدید کنندگان مسلمان و غیر مسلمان، القا کند.
حال سوالی که پیش می‌آید این است که، سنگ نما در اماکن مذهبی، چه قسمت‌هایی از این معماری را، جلوه ای خاص می بخشد؟
دیوار ها، کف اماکن و سنگ فرش محوطه، ستون، ازاره (قسمت پایینی دیوار های بیرونی اماکن مذهبی که برای جلوگیری از نم کشیدن رطوبت با سنگ پوشیده می شوند)، وضوخانه، نوشته ها و کتیبه ها و… از قسمت های مهم اماکن مذهبی هستند که برای استفاده از سنگ، در معماری اسلامی، مورد هدف معماران، قرار می گیرند.
با توجه به اینکه معماری مذهبی، سازه های متنوع و خلاقانه ای را در بر می گیرد و وجود این مسئله که یک مجموعه باشکوه مذهبی مانند حرم معصومین، از بخش های متعدد معماری تشکیل شده است، امکان مانور زیادی با انواع سنگ تراورتن و مرمریت وجود دارد. در ادامه قسمت هایی از چشم‌نواز ترین قسمت‌های معماری اسلامی که سنگ نما در اماکن مذهبی در آن استفاده می‌شود را معرفی خواهیم کرد.
معماری اسلامی و استفاده از سنگ نما در اماکن مذهبی
۱-سرویس بهداشتی اماکن مذهبی
در سرویس بهداشتی این اماکن بهتر است بجای سرامیک از سنگ استفاده شود. سنگ های روشن و مقاوم در برابر آب و لک بهترین کاربرد را در این قسمت دارند. سنگ هایی که به راحتی تمیز شوند و نسبت به شوینده ها نیز مقاومت بالایی داشته باشند. این موارد همگی به سنگ های کریستال چینی اشاره میکند. البته پردازش سطح سنگ، باید در حد قابل قبولی انجام شود تا در تماس با آب، باعث لغزندگی سطح و سرخوردن افراد نگردد.
از آنجایی که سنگ های چینی کریستال بسیار مقاومند و اکثرا رنگ روشن با دانه های بلوری نسبتا شفافی دارند، برای حوضچه و وضوخانه نیز انتخاب بسیار مناسبی هستند. زیرا می توانند حس خوب توام با پاکی را در افراد ایجاد کنند.
۲-میانسرا یا صحن
میانسرا، حیاط یا صحن، یکی از قسمت‌های اصلی اماکن مذهبی هستند که معمولاً شکل مستطیل یا مربعی دارند و برای قرار گرفتن حوض، استراحت زوار (و در گذشته برای بارگیری و استراحت کاروان ها) کاربرد دارند.
بسیاری از سنگ نماها در اماکن مذهبی، فقط در کف میانسرا استفاده میشوند. به همین دلیل، باید سنگ های این قسمت از اماکن را با حساسیت بالایی انتخاب کرد تا در برابر تغییرات دمایی، عبور و مرور جمعیت زیاد، آلودگی و… از مقاومت بسیار بالایی برخوردار باشند.
۳-ایوان
ایوان یکی از جلوه های معماری و فرهنگ ایرانی، در معماری مذهبی و اسلامی می‌باشد. چرا که از زمان حکومت اشکانیان هم، این سازه ها در ورودی سالن به سمت میانسرا، به کار می‌‌رفتند.
هدف اصلی این سازه ها، این است که زمانی که پنجره ها و درب سالن به روی حیاط باز می شوند هوا تهویه گردد و نور آفتاب، فضا را گرم ننماید. در قسمت‌های مختلف ایوان، می‌توان از سنگ تراورتن، مرمریت و یا سنگ های دیگر متناسب با فضا استفاده نمود.
۴-رواق
یکی از قسمت‌های اماکن مذهبی، از جمله حرم معصومین، امامزاده ها و… که در معماری‌‌‌اش جلوه سنگ نمای مذهبی خودش را به خوبی نشان میدهد، رواق است. رواق سازه مسقف گوشه و کنار میانسرا است که شبستان را به ورودی وصل مینماید و دارای ستون های بسیاری است. سنگ مرمریت و تراورتن در ستون ها، کف و دیواره های این قسمت، استفاده میشوند.
۵-حجره
در گوشه و کنار صحن بسیاری از اماکن مذهبی، اتاق های بسیار چشم‌نواز، با معماری دلنوازی به چشم می‌خورند. کاربرد این اتاق ها و حجره ها، به خصوص در زمان های گذشته، کلاس درس طلاب یا استراحتگاه کاروان ها بوده است. این قسمت‌ها نیز مانند قسمت‌های دیگر اماکن مذهبی، با سنگ های صیقل خورده و درخشان مزین می شوند و آثار سنگ را می توان در ازاره و کف و ستون های این حجره ها مشاهده نمود.
سخن پایانی
مذهب و معماری مفاهیمی مهم از فرهنگ هر ملت هستند. اصول و زیبایی های دین خصوصاً برای افراد با ملیت و دین متفاوت، از راه جلوه های بصری قابل مشاهده هستند. معماری زیبای اماکن مذهبی به ما کمک می کند به شیوه صحیح و با شکوه بیشتر دین خود را به جهانیان معرفی نموده و بطن و حقیقت زیبای آن را آشکار سازیم.
