مقدمه شناخت شب قدر
شب قَدر (لَیلَةُ القَدر) شبی که در آن قرآن نازل شد و امور یک ساله انسانها مقدّر می‌شود. قرآن در سوره‌های قدر و دخان آیاتی درباره این شب دارد. براساس قرآن و روایات، ارزش شب قدر بیشتر از هزاران ماه است. این شب با فضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت خداوند و آمرزش گناهان ما است. در این شب، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه می‌کنند.
زمان دقیق شب قدر، روشن نیست؛ ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع شده و به احتمال زیاد یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ این ماه است. شیعیان بر شب 23 رمضان و اهل سنت بر شب 27 رمضان تأکید بیشتری دارند.
شیعیان در این شب‌ها با الگوگیری از معصومین(ع)، به شب‌زنده‌داری، خواندن قرآن، دعا و عبادت در این شب می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع)در این شب‌ها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
نام گذاری شب قدر
«قَدْر» کلمه‌ای در زبان عربی است. معنای آن اندازه، تقدیر و سرنوشت است. دلایلی که درباره نام گذاری این شب به شب قدر گفته شده است عبارتند از:
- از نظر عده‌ای همچون علامه طبابایی، چون مقدرات انسانها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند.
- اگر کسی این شب را احیا بدارد، صاحب قدر و منزلت می‌شود.
- علت نامگذاری، قدر و شرافت والای این شب است.
- چون شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل شود.
اهمیت شب قدر + دلایل
برترین شب سال در فرهنگ اسلامی شب قدر است. طبق روایتی از حضرت محمد (ص): «شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است. هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند.» در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و با همین نام خوانده شده است. در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است. آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.
روایتی از امام صادق(ع) گفته است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است. همچنین پیامبر (ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست. در روایتی از امام صادق(ع)شب قدر آغاز سال (رأس السنة) معرفی شده است. شاید منظور آغاز سال معنوی و عبادی باشد و شاید منظور مشخص شدن مقدرات یک ساله انسان باشد. بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شب‌های آن گرانقدر و با فضیلت‌اند. وقوع برخی حوادث همانند ضربت خوردن امام علی(ع) در شب 19 رمضان و شهادت ایشان در شب 21 رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب‌ها در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
در برخی از روایات آمده است که حضرت فاطمه (س) سِرّ شب قدر است و هر کس فاطمه(س) را کاملاً بشناسد، شب قدر را درک کرده است.
1-نزول قرآن
آیه اول سوره قدر و آیه سوم سورۀ دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است. بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی | نزول اجمالی قرآن می‌گویند.
2-تقدیر امور
امام باقر(ع) در توضیح آیه چهار سوره دخان می‌گوید: «هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود.» علامه طباطبایی می‌گوید: «منظور از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسانها را مشخص می‌سازد». بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء گردیده است.
3-آمرزش گناهان
در ماه رمضان شیاطین به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. پیامبر(ص) پس از نقل این سخن سه مرتبه فرمود در این ماه شب قدر است که از هزار ماه بهتر است و محروم واقعی کسی است که از شب قدر محروم می‌گردد. از پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) روایت شده است: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود.»
4-نزول فرشتگان
بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند. امام باقر (ع) درباره این موضوع گفته است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم.
به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.
اعمال شب‌های قدر
اعمال شب‌های قدر دو نوع است:
- اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.
- اعمال مخصوص که در هر یک از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان متفاوت است.
اعمال مشترک
- غسل
- دو رکعت نماز، در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود و نمازگزار بعد از اتمام نماز هفتاد مرتبه اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ می‌گوید.
- احیا داشتن (بیدار ماندن و عبادت کردن) در این شب‌ها.
- صد رکعت نماز (هر دو رکعت به یک سلام)
- خواندن دعای «اَللهمَّ اِنّی اَمسیتُ لَکَ عَبداً…»
- قرائت دعای جوشن کبیر
- زیارت امام حسین(ع)
- قرآن به سر گرفتن و خدا را به چهارده معصوم سوگند دادن
شب نوزدهم
- صد بار ذکر «اَستَغفِرُاللهَ رَبّی و اَتوبُ اِلیهِ»
- صد بار ذکر «اَلّلهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرِالمُؤمِنینَ»
- دعای: «اَللّهُمَّ اْجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاَْمْرِ الْمَحْتُومِ…»
شب بیست و یکم
- خواندن دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است.
- دعای: یا مُولِجَ اللَّیلِ فِی النَّهارِ…
شب بیست و سوم
- خواندن دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است.
- خواندن سوره‌های عنکبوت، روم و دُخان
- هزار مرتبه خواندن سوره قدر
- خواندن دعاهای جوشن کبیر، مکارم الاخلاق و افتتاح
- غسلی در ابتدای شب و غسلی در انتهای آن
- دعای: اَللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی…
- دعای: اَللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ فِیمَا تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ…
- دعای: یا بَاطِنا فِی ظُهُورِهِ وَ یا ظَاهِرا فِی بُطُونِهِ …
- خواندن دعای سلامتی امام زمان(عج).
آیین‌ها و مناسک
شیعیان هر سال در مسجد ها، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند. از شب تا سحرگاه به احیاء (شب زنده داری) و عبادت می‌پردازند. برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعای قرآن به سر به صورت دسته جمعی نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می‌گردد. افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های دیگر این شب ها است.
فضیلت فوت شدن در شب قدر
اگر چه رابطه خاصی میان زمان و مرگ نیست و نمی‌‌توان به طور دقیق گفت که مرگ در بعضی مواقع باعث برطرف شدن عذاب یا تخفیف در آن است. اما در اینکه خداوند به بعضی از زمان‌ها نیز مانند برخی مکان‌ها قداست داده است، شکی وجود ندارد.
یکی از پرسش هایی که در ماه رمضان مطرح می‌شود این است که آیا مرگ انسان در زمانی خاص، مثلاً در ماه رمضان تأثیری در بخشش یا عذاب انسان دارد؟
تاثیر مرگ در رمضان (لیلة القدر) بر روی گناهان
گرچه زمان مقدس و یا مکان مقدس، علت تمام کننده نیست و ناجی و نجات دهنده نیست، یعنی هر کسی را با هر عملی و با هر عقیده‌ای که داشته باشد، در مکان مقدس دفن کند و یا در زمان مقدس بمیرد، موجب رفع کل عذاب آن نیست، اما برای فرد مؤمن، گرچه ممکن است تمام و کمال موجب رفع عذاب نشود، امّا خالی از عنایات و برکات الهی نیست.
گفته پیامبر اسلام درباره آن
پیامبر اکرم(ص) درباره ماه رمضان فرمود: ماه رحمت، ماه برکت، ماه مغفرت خداوند است. پس اگر انسان مؤمن در این ماه از دنیا برود، بر اساس برکات ویژه‌ای که دارد، معلوم است که موجب تخفیف و یا رفع عذاب خواهد شد. چنانکه در فضیلت ماه رمضان وارد شده است که در هر شب، خداوند هزارها انسان گناهکار را از عذاب نجات می دهد.
تأثیر احیا در شب قدر
در روایات مواردی را برای در امان بودن از فشار قبر بیان کرده‌اند؛ اما در میان آنها شب‌زنده‌داری در شب قدر نیامده است. یعنی رابطه مستقیمی بین شب‌زنده‌داری و احیای شب قدر با رفع فشار قبر ذکر نشده است. ولی از نظر تأثیرات معنوی و بهره‌مندی از شب قدر در نهایت، امکان رهایی از بسیاری گرفتاری‌ها از جمله فشار قبر برای انسان ممکن است.
همین که انسان در شب قدر قلب خود را از کینه نسبت به مؤمنین خالی کند و اگر باعث اذیت و آزار دیگران شده، تصمیم بر جبران گذشته می‌کند، راهی برای ترمیم گذشته است. مسلمان با توبه که پشیمانی از گذشته و تصمیم بر پرهیز از اعمال ناشایست در آینده است و سعی در جبران آن دارد، می‌تواند بهره‌های معنوی فراوانی ببرد.
